George Monbiot is niet vies van het fileren van de status quo en het promoten van radicale nieuwe ideeën. En zijn boek Regenesis uit 2022 doet precies dat, met de landbouw en akkerbouw. Met stijgende verbazing las ik over de huidige methoden van voedselproductie, de experimenten met biologisch boeren en hoe onhoudbaar het is. De toekomst ligt onder de grond, want bij: bacteriën. Jawel, eiwitten uit bacteriën. En met zijn uitstekende betoog heeft hij van mij een fan gemaakt. Nu die bacteriën nog op mijn bord zien te krijgen…

Het boek leest als een detective: George gaat op onderzoek uit, en bezoekt een aantal verschillende boeren en bedrijven, die uitgebreid hun methoden beschrijven. George vult dat aan met de wetenschappelijke onderbouwing en met allerlei praktische weetjes die ik niet wist. Op dit moment gaat het nieuws regelmatig over stikstof en mest, en over mest heeft George heel wat te melden. Zéér relevant dus, dit boek. En verrassend, met zijn radicale oplossingen!

Het duurzaamheidsboek Regenesis…

… begint in George’s eigen boomgaard, waar hij de bodem eens goed bekijkt door een kluit uit te graven. De zichtbare kruipers en onzichtbare beestjes, schimmels en de rest worden liefdevol beschreven. De schimmels doen hun interne communicatie met stroomstootjes, over kilometerslange schimmeldraden. Als een computer! Tegelijkertijd waarschuwt George de volkstuinders: de bodem omploegen of losmaken is dodelijk voor het bodemleven. En dat leven is cruciaal voor het onze. Daar gaat de rest van het boek over.

Complex systeem en kwetsbaar

George verdiept zich in het systeem van de mondiale voedselvoorziening. Dat systeem is complex: het reageert onvoorspelbaar. Zo is bijvoorbeeld 40% van de regen in Oost-Afrika het gevolg van de irrigatie in India en omgeving, zesduizend kilometer verderop. Het bepaalt het overleven van de Afrikaanse boeren en herders. Dit complexe systeem maken wij kwetsbaar door allerlei efficiency-maatregelen, bijvoorbeeld standaardisatie van wat we verbouwen en wáár we het verbouwen. Daardoor importeren we veel voedsel, en zijn we afhankelijk van een paar regio’s voor mais en rijst. De producten zijn in handen van grote bedrijven, die bij grote vraag (door mislukte oogsten) de prijzen verhogen (met als gevolg hongersnood).

Nattebol is gevaarlijk

Op dit moment produceren we genoeg voedsel voor 10-14 miljard mensen. Maar veel van dat voedsel wordt gebruikt als veevoer (we eten steeds meer dierlijk eiwit) of biobrandstof. In 2050 zitten we aan de max van voedselproductie voor de wereldbevolking met de huidige landbouwgronden. Maarrrrr is de aarde dan nog leefbaar en productief? Bij een vochtigheid van 100% (nattebol) en een temperatuur van 35 graden krijgen we hittestress, en kan er niet meer op het land gewerkt worden. Irrigatie verhoogt de vochtigheid en een hogere temperatuur verlaagt de voedingsstoffen in bijv. tarwe. Extreem weer (cyclonen, orkanen) zorgt voor mislukte oogsten en beïnvloedt ook het transport. De externe druk op het systeem neemt dus toe.

Mest is ook gevaarlijk

De voedselproductie wordt verhoogd met mest. Dit spoelt van het land af en vervuilt rivieren. Ook bij grote kippenstallen is er af te voeren mest. George geeft een beschrijving van een met kippenstront vervuilde rivier, je ruikt de smurrie bijna! In mest zit antibiotica, dat komt in ons eten terecht en maakt ons resistent. Dat is levensgevaarlijk. Ook wordt er rioolslib met PFAS, microplastics en andere giftige stoffen over akkers verspreid.

Alleen biologisch en lokaal is onhaalbaar

Biologisch boeren lijkt niet veel beter. De boeren gebruiken geen pesticiden, maar wel echte mest, en relatief meer land. Schapenboeren zijn qua land het ergst. Leuke data: voor 100 gram eiwit uit soja is 2 m2 land nodig, uit eieren 6 m2, kippenvlees 7, varkensvlees 10, melk 27, rundvlees (grazend) 163, lamsvlees (grazend) 185. Allemaal van biologisch vlees genieten kan dus niet. En denk je aan ‘lokaal eten’ om de broeikasgassen te verminderen? Prima, maar voor vlees is dat zinloos, 95% van de uitstoot komt van het houden van de dieren, 2% door transport. En lokaal groente en fruit eten is prima, maar niet buiten het seizoen: als het uit kassen komt, of moet worden gekoeld voor opslag levert dat meer uitstoot op dan uit een ver land halen. En 7 km rijden naar de boer voor je groente doet óók alle uitstoot-besparing teniet. Kort gezegd: minder vlees eten is het devies. En minder landbouw. He? Ja, het gebruikt teveel pesticiden, teveel kunstmest, te veel water en te veel land.

Maar … hoe geven we dan iedereen te eten? Meer plantaardig natuurlijk, maar de weerstand is zeer groot. Dus ook dierlijk eiwit vervangen door iets anders. Iets wat goedkoper is, en er heel veel op lijkt. Hoezo goedkoper?

Is voedsel duur? Nee.

George gaat op bezoek bij een tuinder die verbouwt zónder mest: Tolly. Hij experimenteerde met verschillend zaaigoed door elkaar, allesbehalve efficiënt, maar de bodem van zijn land werd gaandeweg steeds productiever. Het is wel enorm bewerkelijk, en niet winstgevend. Is zijn systeem ook mogelijk voor de akkerbouw, vraagt George zich af. Ja kan, als wisselgewas. Maar de prijs van graan is zo ontzettend laag dat dit verlieslatend zal zijn.

Voedsel is te goedkoop. In ieder geval te goedkoop om boeren een fatsoenlijk inkomen te geven. Laat staan om ze in staat te stellen duurzamer te gaan boeren. Aan de andere kant: veel mensen zijn aangewezen op de voedselbank. En kwalitatief goed voedsel is véél te duur. George verdiept zich in het voedsel dat aan voedselbanken wordt gegeven. Groente met nét niet de goede maten, zodat ze niet in de verpakkingsmachines passen. Overtollige voorraden van supermarkten. Dat klinkt altruïstisch, maar ze hoeven hun leveranciers niet te betalen voor onverkochte producten en dus bestellen ze vaak veel te veel.

Verspilling

We verspillen 30% van ons geproduceerde voedsel, kunnen we daar niet veel meer van redden? Jawel, maar dat is niet per se beter voor de duurzaamheid. In arme landen bederft veel tijdens transport, maar betere koeling of betere verpakking is slecht voor het milieu. Betere wegen leidt tot meer concentratie van productie, en dat weer tot meer wegen, wat ten koste gaat van habitats en biodiversiteit. Denk aan het Amazonegebied. Effectiever is het onze eetgewoonten aan te passen. Halvering van de verspilling leidt tot 5% minder uitstoot, overgaan tot alleen plantaardig eten tot 80%.

True price, lokaal kopen en urban farming dan

Terug naar de voedselprijzen. Het inprijzen van externaliteiten, True Pricing, is niet alleen erg ingewikkeld, het heeft ook nare consequenties. Nog véél meer mensen zullen de prijs van tarwe niet kunnen betalen en sterven de hongerdood.

En dan lokale productie. Er is simpelweg niet genoeg grond in de buurt (< 100 km) van de bevolkingscentra. Daarmee kan max 25% van de wereldbevolking worden gevoed. De minimale afstand om de hele wereldbevolking te voeden is gemiddeld 2200 km. Het grootste deel van ons voedsel wordt verbouwd in uitgestrekte en dun bevolkte gebieden: de prairies in de VS en Canada, de steppen in Rusland en Oekraïne.

Urban farming dan? Ha ha, dat is zo duur, ook met vertical farming, dat alleen wiet hiervoor voldoende oplevert.

Ploegloos boeren

George gaat op bezoek bij Tim. Deze akkerbouwer heeft wisselgewas en ploegt niet, zijn bodem spoelt daarom bij slecht weer niet weg, met zaaigoed en al. Het tweede voordeel van niet-ploegen is dat er snel tussen gewassen kan worden geschakeld, en er dus 2x per jaar kan worden geoogst (rijst en tarwe bijvoorbeeld).

Echter, zonder ploegen komt er wel méér onkruid. En dus wordt glyfosfaat gebruikt. Harstikke giftig, en het onkruid wordt langzaam maar zeker resistent. Het alternatief zijn robot-onkruidwieders, maar die zijn natuurlijk veel te duur voor kleinere boeren. Het grootste nadeel echter is dat de productie relatief laag is. Als we hierop overstappen is er veel meer grond nodig om alle monden te voeden, en worden habitats vernietigd.

Vaste planten

Er is wel goed nieuws: Kernza, een vaste plant, vergelijkbaar met tarwe, wat éénjarig is. Het gaat bodemerosie tegen door de lange wortels en houdt meer koolstof in de bodem vast. Voor een meerjarige plant is minder kunstmest nodig, minder irrigatie en na jaren is ook geen onkruidverdelgingsmiddel meer nodig. Prachtig! De opbrengst is echter veel minder dan die van tarwe, de zaden zijn veel kleiner.

Dierlijk eiwit vervangen

Bij volledig plantaardig eten missen we toch het dierlijke eiwit, dat een specifieke smaak en substantie aan gerechten geeft. Hier is nu vervanging voor: eiwit van bodem-bacterieën, die leven op stikstof, water en CO2 uit de lucht. Ze verdubbelen zich in 3 uur, dus je kunt 8x per dag oogsten. Met zo’n proces, microbiële fermentatie, zou je alle landbouwgrond (gras én veevoergewassen) terug kunnen geven aan de natuur. Dat is heel goed voor biodiversiteit en koolstofopname. En die bacteriën kun je overal produceren, ook in landen die nu hun voedsel moeten importeren. Er is wel veel energie voor nodig. Aan de andere kant is het veel simpeler te maken dan kweekvlees. En het kan natuurlijk ook plantaardig eiwit vervangen. Klinkt walgelijk, bacteriën eten? Ha ha, dat doen we al. Kaas, zuurkool, yoghurt. Je moet ook wel, het is nodig voor je spijsvertering en immuunsysteem. Michael Pollan zegt: Eet nooit iets wat jouw bet-overgrootmoeder niet als voedsel zou herkennen. Maar tegenwoordig kunnen we juist veel gezonder eten. En lekkerder, zegt George, en noemt wat smakelijke gezonde voorbeelden.

Landbouwvrij voedsel

Microbiële fermentatie dus, landbouwvrij voedsel. Niet in handen van de huidige vleesverwerkers, zij zouden het alleen maar afremmen omdat het hun core-business bedreigt. En zónder patenten, zodat het beschikbaar is voor arme landen. En natuurlijk omdat het natuurlijke grondstoffen zijn, die iedereen toebehoren.

Subsidies

Wat houdt ons tegen? De nostalgie en heldenverering die hoort bij de cowboys in de VS en de schaapherders in het VK. We vergeten dat die leven van subsidies. Over subsidies gesproken: wereldwijd geven we jaarlijks zo’n 600 miljard subsidie aan de landbouw. En niet alles aan arme boeren, nee grotendeels aan de landeigenaren: Russische oligarchen, oliesjeiks etc. De rest gaat naar het produceren van monocultuur, wat zeer slecht is voor de bodem, watergebruik en biodiversiteit. O ja, we geven 100 miljard per jaar aan arme landen in verband met klimaatschade. Veroorzaakt door o.a. landbouw.

We moeten juist geld stoppen in systemen met een hoge opbrengst die het milieu weinig schade toebrengen en die in collectieve handen zijn.

Ingrijpend, landbouwvrij voedsel eten? Ingrijpend waren de Corona-lockdowns ook, en die accepteerden we, uit solidariteit. Overstappen op microbiële precisie-fermentatie is veel minder ingrijpend.

George: “We hoeven de natuur niet op te offeren op het altaar van onze eetlust. We kunnen voor voedsel voor iedereen zorgen zonder de planeet te verslinden.”

Mijn evaluatie van Regenesis

Mijn eerste vereiste bij een managementboek is: nieuwe dingen leren, kennis opdoen. Dat is George weer bijzonder goed gelukt met dit aanstekelijke, persoonlijke, wetenschappelijke en boeiende betoog. Ik heb nu een breder overzicht van voor- en nadelen van allerlei soorten landbouw, akkerbouw en tuinbouw. Dat is bijna driekwart van het boek, maar die kennis is gewoon nodig om de urgentie en noodzakelijkheid van de ultieme oplossing te begrijpen. Geen leuke innovatie voor erbij, maar een onmisbaar onderdeel van de eiwittransitie die zo nodig is.

Zoals alle boeken van George is Regenesis wetenschappelijk onderbouwd, en dat kun je zelf vaststellen door de noten, 100 pagina’s lang, en meestal uit ‘peer reviewed’ artikelen in vaktechnische tijdschriften. Toch even gegoogeld en gekeken op eiwittrends.nl onder gasfermentatie. Het is nog niet toegelaten in de EU i.v.m. lopend onderzoek naar voedselveiligheid (‘Novel Food’). Bedrijven die bezig zijn met verdere ontwikkeling: Those Vegan Cowboys, Vivici, The Potein Brewery, Farmless en FrieslandCampina.  Natuurlijk is het verstandig om voorzichtig te zijn, maar gaat er wel genoeg geld (subsidie) heen? Of is er teveel ‘tegenlobby’ van de boeren? Het boek blijkt dus nog steeds uitermate relevant en, gezien de langzaam malende molens van de EU, ook over een aantal jaren nog goede achtergrondinformatie.

Het is heerlijk persoonlijk geschreven, van Georges plezier in de boomgaard, zijn liefde voor de wriemelende beestjes in de kluit uit die boomgaard, zijn eetgewoonten en recepten, zijn bezoekjes aan allerlei soorten boeren en ‘fermenteurs’. Je hebt het gevoel alsof je met hem mee op reis gaat en zelf die interessante mensen ontmoet en met hen praat over hun achtergronden, hun leven en hun passies. Het is moeilijk om niet overtuigd te worden door George’s argumenten. Niet in het minst omdat hij ook heel wat nadelen en kritiek meeneemt, waardoor het een gebalanceerd verhaal is, geen eenzijdige reclame.

George is onderzoeksjournalist en dat merk je aan zijn schrijfstijl, hij is gewoon een begenadigd schrijver. Geen wonder dat hij ook columnist is. Hij weet belangrijke zaken met wat humor, in weinig woorden, over te brengen. Nou ja, weinig woorden, dit is natuurlijk wel een dikke pil van 330 pagina’s, nog exclusief de noten. Maar het leest vlot weg, helemaal als je niet, zoals ik, op elke bladzijde wel iets leest wat een notitie waard is. Het boek is verder degelijk uitgevoerd: goed vertaald, goed geredigeerd en met een duidelijke structuur. Ja, ik vind dit wel een Must Read, hier móét je over mee kunnen praten!

Wat ga ik doen, na dit boek gelezen te hebben? Het onderwerp precisie-fermentatie volgen en support geven lijkt me een goed begin. En me ietsjes meer verdiepen in de landbouwsubsidies is ook nuttig, waar blijft dat geld nu écht?

Conclusie

Inhoud: Leerzaam +, Onderbouwd +, Relevant +, Tijdloos +.

Vorm: Aansprekend+, Verzorgd +, Illustraties -, Structuur +, Schrijfstijl +

FOMO +. 

Ik gaf het boek 4 1/2 *

Ken je dit boek? Wat vond je ervan? 

Lees Regenesis  duurzaam …

• via de (online) bibliotheek (dat deed ik ook!); 
• digitaal via Kobo;
• of uit een minibieb!

Koop Regenesis duurzaam … 

• bij de kringloop;
• bij een tweedehandsboekenwinkel zoals Boekwinkeltjes;
• bij je lokale boekwinkel, via Libris (affiliate link);
• of via B-Corp Bol (affiliate link).

Keus genoeg!

Abonneer je hier op de kwartalige nieuwsbrief of op de wekelijkse blog-updates!