Wat een fascinerend en intrigerend boek! Eindtijd (End Times) van Peter Turchin uit 2023 gaat over ‘cliodynamica’, de cycli die de geschiedenis laat zien, en dan toegespitst op de patronen rond menselijke samenlevingen. Het boek laat zien hoe onze wereldwijde politiek ook patronen laat zien, van integratie en desintegratie, stabiliteit en onrust, hervormingen en revoluties. Alles gebaseerd op Big Data en wiskunde, en daarom mét de mogelijkheid om de toekomst te voorspellen. Uiterst boeiend!

Eindtijd rafelt de oorzaken en triggers van verandering in machtsstructuren uiteen, en dat op een voor mij overtuigende manier. De historische voorbeelden zijn heel interessant. En omdat we inmiddels 2 jaar verder zijn, kun je de toekomstvoorspellingen voor de VS toetsen aan de realiteit van vandaag. Ik was verrast door de uitkomsten! Prettig geschreven, de overwegingen bij het model zitten in 3 bijlagen. Hoe handig! En dat het betoog zich voornamelijk op de VS richt, is ook voor ons, nu, relevant.

Het mens & maatschappijboek Eindtijd …

… stelt dat de VS zich richting burgeroorlog manoeuvreert, maar niet door allerlei complotten uit China of Rusland. Nee, simpelweg door de ‘verellendiging’ (verelendung) van het volk en de toename van de elite, rijken en hoogopgeleiden. Gebruik alle data over lonen, belastingen, bnp, en andere sociologische gegevens uit vele eeuwen en vele landen, vergelijk dat met de data van nu, en je kunt maar tot één conclusie komen: politieke desintegratie. Ik geef een aantal highlights uit het ietwat doemdenkende betoog.

De elites

Eerst over de elites, dat is één kant van de medaille. Elites definieert Peter als mensen met meer sociale macht dan anderen. Die sociale macht heeft verschillende bronnen: 1 Rijkdom. Veel politici (in de VS) waren rijk voordat ze de politiek ingingen (de Kennedy’s) of werden het tijdens en na hun politieke carrière (Bill Clinton). 2 Geweld. Of het dreigen met geweld. 3 Hiërarchische positie. Bazen kunnen opdrachten geven en mensen ontslaan. 4. Overtuigingskracht. Denk aan influencers, columnisten, intellectuelen.

 Je hebt de gevestigde elite en wat Peter de elitegegadigden noemt: degenen die op zoek zijn naar een machtpositie. Zij willen promotie maken en/of meer vermogen hebben. Van miljonair naar decamiljonair (>10 miljoen) naar centimiljonair naar miljardair. Tussen 1983 en 2019 vertienvoudigde het aantal decamiljonairs in de VS (van 66.000 naar 693.000), en ging van 0,08% naar 0,54% van de bevolking. Wat betekent dat? De sociale piramide wordt topzwaar en er ontstaat een soort stoelendans. Er zijn veel minder machtsposities dan elitegegadigden. Er is sprake van ‘eliteoverproductie’. En de stoelen nemen niet toe: het aantal zetels in het Congress, het aantal gouverneurs, het aantal presidenten, dat blijft gelijk. Dat levert natuurlijk frustratie op, en om toch zo’n stoel te claimen gaat men de regels en sociale normen overtreden, krijg je vechtpartijen. En wordt er steeds meer geld gestopt in campagnes voor Congress.

Verelendung

Dan de verellendiging. De reële lonen in de VS stegen tussen 1930 en 1970. En toen niet meer: het aandeel in de economische groei voor arbeiders daalde. Het gemiddelde loon/bbp per capita ging omlaag. De geldpomp pompte richting de rijken, de elite. Ook nam de levensverwachting van de niet-elite af, een teken van minder welzijn.  Ze zijn ontevreden. Woedend zelfs.

Eliteoverproductie + verellendiging = Trump (in 2016).

In aanloop naar de Burgeroorlog

Dat was toen niet voor het eerst. Lincoln kwam óók zo aan de macht. De elites waren destijds de zuidelijke slavenhouders plus hun noordelijke bankiers, de elitegegadigden de staalfabrikanten, spoorwegbobo’s en mijneigenaren, plus hun zonen, vaak juristen, in het noorden. Er ontstaat een strijd om politieke macht. De zuidelijken waren Democraten, de noordelijken Republikeinen.

Tegelijkertijd daalde tegen 1860 het reële loon, en ook de levensverwachting en zelfs de gemiddelde lengte (ook een teken van minder welzijn). De welvaart nam enorm af. Er waren rellen in de grote steden. Lincoln, een republikein van bescheiden komaf, wordt in 1861 tot president gekozen, en heeft het voornemen om de slavernij af te schaffen of is in ieder geval tegen de uitbreiding ervan naar het noorden. En zo ontstond de Burgeroorlog.  

China en de Qing-dynastie

In China speelt rond dezelfde tijd ongeveer hetzelfde. De Qing-dynastie zorgt initieel voor verbetering van de landbouwproductie en industrialisatie met allerlei innovaties. De bevolking verviervoudigd in een paar eeuwen. Maar door die sterke bevolkingsgroei gaat het vanaf 1850 minder: de reële lonen dalen, de gemiddelde lichaamslengte daalt, er zijn hongersnoden. Verellendiging.

De elites, hoge ambtenaren, werden tijdens de Qing-periode gerekruteerd op basis van examens, eerst lokaal, dan provinciaal, en ten slotte aan het hof. Het aantal ambtelijke functies nam niet toe, terwijl de bevolking sterk groeide, en er steeds meer jongeren examen gingen doen: elitegegadigden. Ene Hong zakte drie keer voor het keizerlijke examen, werd ziek, kreeg visioenen. Hij bouwde zijn eigen religie, en toen hij in 1843 voor de 4-de keer zakte, ging hij preken. Hij bereikte hiermee andere elitegegadigden, er ontstond een beweging: de Taipings. In 1851 riep hij zijn eigen keizerrijk uit. De ‘ellendigen’ sloten zich aan. In 1853 verovert Hong Zuid-China, in 1864 slaan de Qing terug. De bevelhebber, Zing, was na 8 keer zakken, uiteindelijk geslaagd voor alle examens. Einde van de Taiping opstand en einde van Hong.

Frankrijk

Ook een crisis in Frankrijk laat zich zo samenvatten. In vogelvlucht: 1200-1300 gouden eeuw, de omvang van de bevolking neemt sterk toe. Dan hongersnood en later de pest: de omvang van de bevolking daalt, rond 1400 is er nog maar de helft over. Ondertussen steeg het aantal edelen vanaf 1200 ook, door de geldpomp door hoge pachtsommen en voedselprijzen. Zonen van edelen worden op allerlei landgoederen gezet, er komen steeds meer edelen. Maar in 1350 gaan ze elkaar te lijf om de bezittingen en om baantjes bij de overheid die inmiddels insolvent is. Er zijn drie troonpretendenten: de staat stort in. Opstanden in grote steden. Start van de Honderdjarige oorlog met Engeland waarin de edelen vechten en veel sneuvelen. Vanaf 1450 gaat het weer beter. Volk èn elite is uitgedund, er is weer land genoeg en lonen gaan omhoog. Enzovoorts. Kortweg: 1200-1350 integratie, 1350-1450 desintegratie, 1450-1560 integratie, 1560-1660 desintegratie, 1660-1790 integratie en Verlichting, daarna Franse Revolutie en desintegratie tot 1880. Valt je iets op? Min of meer steeds 100 jaar per fase, 210-250 jaar per cyclus.  En grappig: in Engeland ging het er ongeveer hetzelfde aan toe in die tijd, niet synchroon, wel even lang.

Dat komt, zegt Peter, omdat het sociaal profiel van Frankrijk en Engeland vergelijkbaar was. In die tijd werd je elite(gegadigde) als kind van de elite. Ook goed om te weten: in monogame landen zijn er minder elitekinderen dan in polygame landen. In islamitische landen bijvoorbeeld is de opkomst en ondergang van een dynastie 4 tot 5 generaties, dat is 100 jaar. Maar ook de Mongoolse (polygame) dynastieën hadden zo’n korte cyclus. Hogere eliteoverproductie leidt tot kortere cycli.

De Verenigde Staten anno nu

Peter gaat verder met een onderzoek naar de oorzaken van de huidige situatie in de VS. Mijn highlights:

*De lonen blijven achter. Er gaan steeds meer jongeren studeren, maar ze hebben ook steeds hogere studieschulden. Het precariaat bestaat uit veel van zulke studenten, met salarissen van max $75.000 en schulden vanaf $160.000. Zij zullen nooit de elite bereiken.  

*Vanaf de 80-er jaren is er sprake van moreel verval, mensen doen álles om maar vooruit te komen, bedrog is normaal. De mislukte elitegegadigden worden contra-elites en radicaliseren. Er zijn nu twee vormen van ongelijkheid: tussen gewone mensen en de elites, en tussen de geslaagde en de mislukte elites.

*Was er in de 80-er jaren nog sprake van veel overlap in de ideologieën van Republikeinen en Democraten, nu is er sprake van radicale politiek. Gematigde politici gaan met pensioen.

Andere weetjes

Uit de hoofdstukken daarna pikt ik ook wat interessante feitjes op:

*Als er een revolutie komt, zal die geïnitieerd worden door de mislukte elite, het precariaat. Niet door het proletariaat, zoals Marx stelde. Het precariaat heeft de opleiding én de connecties om daadwerkelijk invloed uit te oefenen.

*de eerste staten in de wereld waren militocratieën, de strijders hadden de macht. Vaak riepen ze zich ook uit tot religieuze leiders, ze werden priester-koningen. Door oorlog voeren breidde het grondgebied zich uit, en waren gouverneurs nodig, en zo ontstond bureaucratische macht. De grens ligt bij zo’n 100.000 onderdanen, zo blijkt uit Peter’s analyse. En na verloop van tijd hebben de bureaucraten álle macht, met een beetje militair machtsvertoon. Uitzondering: Egypte is nog steeds een militocratie, of eigenlijk alweer, na een revolutie door progressieven én islamieten, een bestuur van islamieten, teleurgestelde progressieven, een verbond tussen de progressieven en het leger, uitmondend in een coup door het leger.

*China is een bureaucratie bestaande uit confuciaanse geleerden, die opklimmen door examens.

*En dan zijn er de plutocratieën. Zoals ooit de Italiaanse handelssteden Venetië en Genua, maar ook de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. En tegenwoordig de VS. Je kunt wel zeggen dat het een democratie is, maar uit recent onderzoek naar beleidsbepaling vanaf 1981 blijkt dat de armen en de middenklasse vrijwel geen invloed hebben op het beleid van de overheid. Het zijn de rijken die bepalen wat er op de beleidsagenda komt.

*Staten storten ook weer in, sommigen vallen langzaam uiteen, anderen gaan met een klap ten onder. Nero, de laatste van de Julisch-Claudische dynastie die tot 68 AD over Rome heerste, werd in de steek gelaten door zijn ‘machtsnetwerk’. Eerst opstanden in verafgelegen gebieden, daarna dichterbij. Zijn keizerlijke garde zwoer trouw … aan een ander. Het leger weigerde hem te helpen uit Rome weg te komen. Al zijn personeel vertrok uit het paleis. Hij pleegde toen zelfmoord. Dat ging best snel! Een recenter voorbeeld is Afghanistan, na het vertrek van de Amerikaanse troepen. Stalin hield zijn machtsnetwerk heel lang in stand: door de eliteoverproduktie aan te pakken. Hij executeerde ze of stuurde ze naar werkkampen. Hoe loyaal je ook was, veilig was je nooit.

*Ook Oekraïne was/is een plutocratie. Hier speelde een andere factor: de geopolitieke, met Oekraïne op de breuklijn tussen de invloedssferen van Amerika/NAVO en Rusland. Het Westen kreeg steeds meer grip op de oligarchen. Maar Europa maakte een handelsovereenkomst met zóveel eisen qua bezuinigingen, dat de president dan wél de steun van de meeste oligarchen had, maar die van het volk juist zou verliezen. Hij tekende dus niet, en een aantal oligarchen uit de oppositie organiseerde de Maidanopstand. Er kwam een regeringswissel, maar ook een burgeroorlog in de Donbas. De resulterende oorlog met Rusland luidde het eind in van de plutocratie: economische ontwrichting en oorlogsverwoestingen verminderde de rijkdom van de oligarchen, en Zelensky, ooit ook gesteund door een clan van oligarchen, zette hen tijdens de oorlog nog meer op een zijspoor.

Kunnen we de toekomst voorspellen?

Wat gaat de toekomst ons brengen? Er zijn verschillende scenario’s. Peter maakte met zijn cliodynamica-collega’s een prototype van een multipadvoorspellingenmodel (MPFmodel) gebaseerd op wiskundige formules en zijn mega-database CrisisDB. In het hart van het model zit de geldpomp. Die werkt ongeveer zo: de bevolking groeit, dus meer arbeiders die werk zoeken. Ook is er sprake van immigratie, en gaan steeds meer vrouwen werken. Verder de steeds lagere beschikbaarheid van banen, beïnvloed door offshoring en automatisering. Het resultaat is overaanbod van arbeid en verlaging van de lonen. De geldpomp laat steeds meer geld naar de elites stromen. Dit leidt tot verellendiging en eliteoverproductie. De eerste tekenen van instabiliteit ontstaan.

Maar er zijn ook opstanden nodig, en dus opstandigen, radicalen. Het MPFmodel volgt ook deze ontwikkelingen en de verschillende radicalenfacties, links en rechts en religieus. Andere input is het aantal radicalen, de mate van geweld en opstand en de waarschijnlijkheid van ‘sociale besmetting’.

En dan is er de Politieke Stress Index, die de geldpomp aan de sociale besmetting koppelt. Wat levert het model op voor de VS in de jaren 2020? Politiek geweld, resulterend in een daling van de eliteaantallen. Weer rust in de jaren 2030. Maar de geldpomp blijft draaien, nieuwe elites komen op, in de jaren 2050 weer een uitbarsting.  Hoe is die uitbarsting te voorkomen? De geldpomp afsluiten, de elites komen in onderling conflict, daarna evenwicht. En is de ellende van de jaren 2020 nog te voorkomen? Het model zegt: nee, het is al in gang gezet.

Peter beschrijft (in 2023 dus) wat hij ziet aankomen: de radicalen in de Republikeinse partij grijpen de macht. Een van de rijzende sterren in die conservatieve factie is J.D. Vance. Een ander is Blake Masters, met een vergelijkbare achtergrond qua studie en netwerk. Zal deze factie richting Trump opschuiven of andersom? (Ik denk dat we inmiddels het antwoord weten).

De geldpomp en de democratie

Peter eindigt met een beschouwing van de invloed van de geldpomp op de democratie. Uit zijn analyses van zo’n honderd historische crises blijkt dat veel gevolgd worden door ineenstorting van de staat. Behalve in Engeland na 1850. Verellendiging en eliteoverproductie werd deels ‘opgelost’ door emigratie naar de koloniën. Ook initieerden de elites veel hervormingen waardoor de lonen omhoog gingen. Maar uiteindelijk raakte ook Engeland in verval: koloniën werden zelfstandig, de VS en Duitsland wonnen de economische race. Uiteindelijk is er geen blijvende oplossing. De elite zal steeds weer de geldpomp in werking zetten. In de EU gaat dat minder snel dan in de VS.

Maar: ‘complexe menselijke samenlevingen hebben elites nodig – bestuurders, ambtenaren, denkers – om goed te functioneren. We willen ze ook niet kwijt; de truc is hen zover te krijgen dat ze in het belang van iedereen aan de slag gaan.’

Mijn evaluatie van Eindtijd

Peter Turchin’s betoog is heel boeiend. De combinatie van geschiedenis en wetenschap geeft altijd wel nieuwe inzichten, zo ook in dit boek. Dat vermogensongelijkheid voor problemen zorgt was bepaald niet nieuw voor me, maar de combinatie met ‘elite-overproductie‘ is heel interessant. Hoewel het grootste deel van het boek focust op de VS (niet Amerika, zoals steeds vertaald), wordt er genoeg aandacht aan Rusland, China en Europa besteed om te zien dat wereldwijd dezelfde ontwikkelingen spelen en speelden.

Turchin heeft qua verantwoording naast een enorme hoeveelheid noten ook drie bijlagen toegevoegd met daarin een meer diepgaande verhandeling over de geschiedenis als wetenschap en hoe ervan te leren, de data (verzameld via een ‘macroscoop’) en hoe moeilijk het is die te verzamelen bij historici en dan in een model te gieten, en tenslotte wat overdenkingen over cherry picking, algemene principes versus specifieke omstandigheden, en de onmogelijkheid precies te weten wat mensen denken, wat ze motiveert. Dit gaat ook in op één van de uitgangspunten voor mensen in het algemeen en elites in het bijzonder: dat ze uit eigenbelang handelen. Ik zie als probleem hier wel dat vele sociale ontwikkelingen als keiharde wetenschap worden gepresenteerd, door gebruik van historische gebeurtenissen. Dat is toch wat ‘zacht’ ondanks de nuanceringen in de bijlagen.

Gezien de invloed van de VS op het wereldgebeuren is kennis over de oorzaken van politieke stromingen bepaald relevant. Maar ook zie ik hoe de geschiedenis ons inderdaad lessen te leren heeft. Ik was verrast over de analyse van  de cyclus van integratie-desintegratie, en had nooit zo stilgestaan bij eliteoverproductie. En hoe interessant, om J.D. Vance te ‘voorspellen’.  

Vrijwel elk hoofdstuk start met een verzonnen persoon, door wiens ogen je de ontwikkelingen bekijkt. Slimme keuze, omdat je zo echt de overwegingen van die personen begrijpt, of ze nu links of rechts zijn. Alleen die alien, die had voor mij niet zo gehoeven. Maar ja, in een bijlage, dus niet zo heel belangrijk.

Peter’s schrijfstijl is prettig, geen saaie verhandelingen maar fijn geformuleerde inkijkjes. Weinig statistieken, veel anekdotes en verhalen. Als het gaat om Oekraïne en de VS bespeur ik een ietwat rechts-leunende vertelstijl (ik ben zelf wel links-leunend). Opvallend is dat het voornamelijk over Trump gaat, en er nergens over Obama of Biden te lezen is, ook niet als het gaat over hun programma’s voor het verminderen van de verellendiging en de resultaten daarvan. Trump daarentegen komt uitgebreid aan bod, samen met Steve Bannon en Tucker Carlson.

Alhoewel er gebruikgemaakt wordt van Big Data (de CrisisDB) en een wiskundig model, zijn er geen grafieken te vinden, statistische data zijn in de tekst verwerkt. Ongetwijfeld zijn data en statistieken gebruikt bij de analyse, maar je krijgt er weinig van mee. Redactioneel is het een prima boek qua structuur en hygiëne (geen typo’s e.d.), alleen het gebruik van ‘Amerika’ als het over de VS gaat vind ik wat storend.

Ik kan mij vinden in de conclusie, dat vermogensongelijkheid tegengegaan moet worden en voor veel problemen kan zorgen. Peter’s betoog is weer een andere kijk op deze problematiek. Of hij hier de kern raakt is moeilijk te beoordelen. Desalniettemin is dit zeker een boek dat je gelezen moet hebben. Al was het alleen maar om er over mee te kunnen praten. Want er wordt veel over gesproken, en de meningen lopen behoorlijk uiteen.

Conclusie

Inhoud: Leerzaam +, Onderbouwd +, Relevant +, Tijdloos +.

Vorm: Aansprekend+, Verzorgd 0, Illustraties -, Structuur +, Schrijfstijl +

FOMO +. 

Ik gaf het boek 4 1/2*

Ken je dit boek? Wat vond je ervan? 

Lees Eindtijd duurzaam …

• via de (online) bibliotheek (dat deed ik ook!); 
• digitaal via Kobo;
• of uit een minibieb!

Koop Eindtijd duurzaam … 

• bij de kringloop;
• bij een tweedehandsboekenwinkel zoals Boekwinkeltjes;
• bij je lokale boekwinkel, via Libris(aff);
• of via B-Corp Bol (aff).

Keus genoeg!

Abonneer je hier op de wekelijkse blog-updates!