Bang voor een naderende apocalyps? Dat hoeft niet, stelt Lisa Doeland in Apocalypsofie uit 2023. Want die apocalyps is er al. Ingeluid door het kapitalisme en niet meer te stoppen door duurzaam te leven. En wat we ook verzinnen om deze waarheid te ontkennen, dat verandert niets aan de situatie. Het einde van de wereld ‘zoals we die kennen’ is niet per se slecht. Want: ‘Another end of the world is possible’ is de lijfspreuk van de apocalypsoof.

Het is een interessante gedachte, die speelt met de tijd. Het in de tijd op afstand zetten van de apocalyps, geeft ons het idee dat we het kunnen voorkomen, of dat we er ons niet druk over hoeven te maken. Dit uitgangspunt, in combinatie met het onzinnige idee dat recycling en groene groei ons gaat redden voor uitsterving, wordt met ongelofelijk veel quotes van andere filosofen en auteurs uitgewerkt. Ik vond het een associatieve, abstracte zoektocht met veel pareltjes ter overdenking.

Het filosofieboek Apocalypsofie …

… begint niet met een definitie, maar die kwam ik elders in het boek toch tegen. Hier komt het: apocalypsofie is de vraag stellen naar de uitsterving, en naar de onmogelijkheid van filosofie zelf in tijden van uitsterving. Wat als er niemand meer is om nog de vraag te stellen naar het goede, het ware en het schone?

Nu ben ik zelf meer geboeid door de mogelijkheid van ‘dat er niemand meer is’ dan door het ontbreken van filosofie op dat moment, en dus focus ik op de apocalyps. Hier heeft Lisa een aantal overwegingen bij, ontleend aan allerlei filosofen, die moeilijk zijn samen te vatten. Daarom wat losse alinea’s.

• We leven met een klimaatschaduw, iets donkers dat over je leven hangt. Het is een vorm van fatalisme, de toekomst is onontkoombaar.
• Fatalisme is niet hetzelfde als doemdenken, die de toekomst op een bepaalde manier juist openlaat, zegt Lisa. We moeten ons de toekomst apocalyptisch voorstellen, juist om een andere toekomst denkbaar en mogelijk te maken.
• We moeten de apocalyps zien als een onthulling (wat het woord in het oud-Grieks ook betekent), en wat het onthult is de aanstaande massa-uitsterving.
• Bij ‘verlicht doemdenken’ is de toekomst niet iets wat nog zal komen, maar iets wat al geweest zal zijn. Als je zo denkt, komt er ruimte voor een ander einde van de wereld. (Dat deed mij denken aan een pre-mortem. Wordt dat bedoeld?) Het breekt in in het heden, wat zélf catastrofaal is. We moeten niet een catastrofe voorkomen, maar de status quo veranderen omdat die catastrofaal is. Handelen niet vóórdat het te laat is, maar ómdat het te laat is. Redden wat er te redden valt!
• De openbaring is dat de apocalyps allang heeft plaatsgevonden en dat het probleem is dat het zo verdergaat. Het? Ja het kapitalisme. Het kapitalisme zelf betekent het einde van de wereld, en dat heeft al plaatsgevonden. Er komt een moment dat er niets of niemand meer over is om nog ergens iets van kapitaal uit te persen.

Hoe we omgaan met de apocalyps

Het punt van deze filosofische gedachten is, dacht ik, urgentie te creëren, ons tot actie aan te zetten. Interessant is wat Lisa daarna schrijft over onze ‘coping mechanismen’.

• De apocalyps is tegenwoordig vermaak. We proberen niet met onze vrees voor het einde om te gaan, maar juist die vrees uit te bannen, met films bijvoorbeeld. Die films maken er een spektakel van, iets onechts. Er gaat geen waarschuwing van uit.
• Apocalyptisch denken geeft een soort zekerheid, een vóór en na, helderheid. En als je weet hoe de wereld eindigt kun je je erop voorbereiden.
• En: als het in de toekomst is, is het op afstand, ben je er geen onderdeel van, hoef je je niet zo druk te maken.
• We kunnen ons niet voorstellen dat we zullen uitsterven, we loochenen het, negeren het en gaan door ‘on the way to climate hell’.

Het einde van de wereld is niet per se slecht

Het einde van de wereld ‘zoals we die kennen’ is niet per se slecht, stelt Lisa dus. Hoezo?

• Moeten we vechten voor een beschaving vol consumentisme? Nee, we leven al in de apocalyps, we moeten erkennen dat het leven wat we nu leven, en al duizenden jaren leefden, voorbij is.
• De wereld ís al veranderd, laten we dat accepteren en stoppen met ‘het kan nog’.

Apocalyps-moeheid

Hebben we last van apocalyps-moeheid? Zijn we overweldigd en lamgeslagen? Dit wordt veroorzaakt door aangeleerde hulploosheid en compassiemoeheid.

• Aangeleerde hulpeloosheid ontstaat wanneer iemand keer op keer geconfronteerd wordt met een gebrek aan controle over een situatie en de onmogelijkheid daar invloed op uit te oefenen. Het gevolg is depressie, lamgeslagen zijn.
• Compassiemoeheid is de schaduwzijde van zorgen voor anderen, bij filosofen treedt het op als twijfel over de zin van het doen van filosofische bespiegelingen. Heeft je handelen wel zin?
• Passiviteit volgt.

Waarom recycling geen oplossing is

Een groot deel van het boek gaat over ecologie en recycling, wat wel logisch is gezien de ondertitel: ‘Over recycling, groene groei en andere gevaarlijke fantasieën’.

• In het subhoofdstuk ‘De illusie van de circulaire economie’ zegt Lisa dat recycling niet zozeer een (onvolmaakte) technische oplossing is, maar een sociaal construct wat ons in staat stelt om de status quo te handhaven en rustig door te blijven consumeren. ‘Afval is grondstof!’, tuurlijk, en daarmee is afval geen probleem meer?
• Het bestaan van recycling leidt er soms toe dat we nog meer gaan kopen en weggooien! We hebben immers geen schuldgevoel meer. Een groeiende economie gaat steeds meer produceren met die grondstoffen. Dit is de Jevons paradox.
• Maar een economie draait niet op grondstof alleen, er is ook energie nodig om er weer wat van te maken. En die (liefst) hernieuwbare energie moet gewonnen worden door windmolens en zonnepanelen die ook weer vervangen moeten worden.
• En veel grondstoffen kunnen na verloop van tijd niet meer hergebruikt worden. Er is dus geen sprake van een sluitbare cirkel. Volgens Lisa lijkt het meer op onze spijsvertering. Er is altijd een onbruikbare ‘rest’. En ook een ‘rest’ die nooit vergaat, niet afbreekt. Zombie-materiaal.
• Dat in de magen van albatroskuikens terechtkomt. De ouders denken dat plastic voedsel is. Het verteert niet en wordt niet uitgescheiden. De kuikens verhongeren met een volle maag.

We moeten uit de puinhopen van onze wereld, de restjes die niet desintegreren, dingen redden die nog bruikbaar zijn. De apocalypsoof beseft dat we het eind van de wereld niet te groots moeten denken, dat er allang vele werelden eindigden, en probeert nog steeds zo goed mogelijk uit te sterven.

Evaluatie van Apocalypsofie

Lisa’s schrijfstijl is zeer associatief, ik vond het erg moeilijk een lijn in het betoog te vinden. Wel heeft ze regelmatig pareltjes van overdenkingen, die mij óók aan het denken zetten. Daarnaast is het woordgebruik erg abstract, ik denk omdat ze heel veel quote uit andere teksten, er steeds andere woorden worden gebruikt, en net andere accenten worden gelegd. Dan zit ik weer (virtueel) terug te bladeren: waar gaat dit nu over? Zei ze net niet het tegengestelde? De quotes worden niet echt diepgaand besproken.

Naast die quotes vond ik het boek lezen als een compilatie van recensies, en grappig genoeg blijkt uit het dankwoord dat zij heeft geput uit haar eigen recensies voor De Nederlandse Boekengids.

Lisa verwerkt in het boek af en toe persoonlijke stukken, zoals over haar baby en wegwerpluiers, maar hoe zij nou zélf echt denkt over het eind van de wereld en ecologie sneeuwt toch een beetje onder in het overweldigende aantal citaten van en verwijzingen naar filosofen, auteurs, filmmakers, etc. zoals Paul Auster, Hanah Arendt, Jacques Derrida, Amitav Ghosh, Bruno Latour, Donna Meadows, Timothy Morton, Anna Tsing en David Wallace-Wells.

Samenvattend heb ik niet zozeer nieuwe dingen geleerd, als wel geleerd op een nieuwe manier naar dingen te kijken, en dat is bijna hetzelfde en net zo waardevol. Ik hoop altijd op een stukje wetenschappelijke onderbouwing, en die is in het stuk over recycling zeker te vinden. Het filosofische gedeelte wordt onderbouwd met, hoe kan het ook anders, teksten van andere filosofen.

Ik vind de insteek heel relevant, het gaat niet zozeer om wat je nog moet doen aan het voorkomen van ineenstorting, maar meer om anders naar de huidige situatie te kijken, en uit de ruïnes proberen te redden wat waardevol is. Niet jezelf voor de gek houden, maar accepteren. Wat dat betreft denk ik dat dit boek ook over een aantal jaren nog waardevol kan zijn. Juist de filosofische gedeelten zijn tijdloos (en de betreffende filosofen ook vaak al een tijdje dood). Tussen de filosofen door haalt Lisa literatuur en documentaires aan, die haar stellingen op een aansprekende manier illustreren.

Alhoewel zij stelt dat apocalypsofie geen fatalisme is, maar juist bedoeld om oplossingen te vinden, vond ik de teneur van het boek niet activerend. Misschien zit ik nog in de ontkenningsfase. Of verwacht ik dat er een superheld komt om de zaak op het laatste moment te redden ….

Conclusie

Inhoud: Leerzaam +, Onderbouwd +, Relevant +, Tijdloos +.

Vorm: Aansprekend+, Verzorgd -, Illustraties -, Structuur -, Schrijfstijl –

FOMO 0. 

Ik gaf het boek 3 ½ *, niet op basis van mijn mening, want ik heb geen verstand van filosofie, maar op basis van de Goodreads ratings (125 stuks).

Ken je dit boek? Wat vond je ervan? 

Lees Apocalypsofie duurzaam …

• via de (online) bibliotheek;
• digitaal en gratis via Kobo Plus (dat deed ik ook!);
• of uit een minibieb!

Koop Apocalypsofie duurzaam … 

• bij de kringloop;
• bij een tweedehandsboekenwinkel zoals Boekwinkeltjes;
• bij je lokale boekwinkel, via Libris (affiliate link);
• of via B-Corp Bol (affiliate link).

Keus genoeg!

Elly Stroo Cloeck schrijft recensies en samenvattingen van managementboeken.

Abonneer je hier op de kwartalige nieuwsbrief of op de wekelijkse blog-updates!