Ik las Over tirannie van Timothy Snyder, de geïllustreerde uitgave, uit 2022. Dit is een leuke, toegankelijke samenvatting van zijn gelijknamige boek uit 2017. Voor de duidelijkheid: de samenvatting is leuk door de tekeningen, de inhoud is behoorlijk zorgwekkend. Het gaat over ‘een Amerikaanse president’ die nooit bij naam wordt genoemd, en wiens acties, in 2017 dus, veel overeenkomsten hebben met de bekende totalitaire regimes uit het verleden. Leerzaam, juist nu.

Het originele boek is geschreven net ná de verkiezingen in de VS in 2016, gewonnen door hij-die-niet-genoemd-wordt. Dat houdt in dat de acties die we nú in de VS zien, niet zijn opgenomen. Timothy slaagt er wel in om in zijn waarschuwingen deze min of meer te voorspellen. Ik verwacht dat in het oorspronkelijke, dikkere, origineel de onderbouwing vanuit de historie omvangrijker en gedetailleerder is. Dat boek gaat dan ook op mijn leeslijst; ik zie deze korte en opgeleukte versie als een fijne amuse en heel geschikt voor de jeugd.

Het maatschappijboek Over tirannie, geïllustreerde versie …

… geeft ons 20 lessen uit de 20^ste eeuw. Timothy plaatste direct na de verkiezingsuitslag van 2016 op Facebook een lijst van twintig aanbevelingen die van belang zijn als de democratie wordt bedreigd. Dat bericht ging direct viral, en in zijn boek werkt hij die aanbevelingen uit met concrete voorbeelden van het fascisme, nazisme en communisme uit de vorige eeuw.  

Het begin is al heel sterk: de Founding Fathers van de VS vonden hun Britse overheersers ‘tiranniek’, en bij het ontwerpen van de grondwet bestudeerden ze de oudheid. Hoe waren de democratieën en republieken van toen vervallen tot oligarchieën en keizerrijken? Wat schreven Aristoteles en Plato hierover?  De lessen gingen de grondwet in. Inmiddels zijn er ook recentere voorbeelden van verval. Het communisme in de Sovjet-Unie vanaf 1922, en die in Oost-Europa vanaf de 40-er jaren. Het fascisme in Zuid-Europa vanaf de 20-er jaren en het Nazisme in Duitsland vanaf de 30-er jaren, allemaal voorbeelden van tirannie.

20 lessen tegen tirannie

Les 1 is: Gehoorzaam niet bij voorbaat. Hitler’s opkomst had alles te maken met mensen die vanaf het begin klakkeloos gehoorzaamden en vrijwillig hun diensten aanboden. Niet-nazi’s deden mee aan het verjagen van de joden uit hun straat. De SS verzon uit eigen beweging, dus zonder een bevel daarvoor, manieren voor massamoord. Timothy verwijst naar het Milgram experiment met stroomstoten om uit te leggen dat allerlei mensen dit doen, niet alleen ‘slechte’.

Verder gaat het met les 2: Verdedig maatschappelijke instellingen (kranten, rechtbanken, vakbonden, wetten); les 3: Voorkom een 1-partijstaat (eerlijke verkiezingen en kiesdistricten); en les 4: Neem verantwoordelijkheid voor het aanzien van de wereld (verzet tegen het ontmenselijken van groepen mensen, zoals de rijke boeren in de Sovjet-Unie, de joden in Duitsland, de niet-communisten in Tsjechoslowakije).

Les 5 is heel interessant: Bewaak de beroepsethiek. Het is moeilijk een rechtsstaat af te breken zonder meewerkende juristen en rechters, zonder ambtenaren, zonder zakenlieden die alleen voor eigen gewin gaan.  De medische experimenten in de concentratiekampen waren niet mogelijk geweest zonder onethische artsen, dwangarbeid daar niet zonder regelende ambtenaren en profiterende zakenlieden. Voor dat laatste zie ik ook een parallel met onze arbeidsmigranten.

Dan les 6: Pas op voor paramilitairen, denk aan de SA, van oorsprong beveiligers van Hitler. Maar ook huurlingen en particuliere gevangenissen vallen hieronder. En gerelateerd hieraan les 7: Blijf nadenken als je een wapen moet dragen. De Russische NKVD, die bijna 700.000 mensen executeerde, kreeg hulp van politiekorpsen.

Voor ons, gewone mensen zonder wapens is les 8: Wees het eerste schaap over de dam. Geef het goede voorbeeld. Wees een Winston Churchill, Rosa Parks of Teresa Prekerowa. Mij sprak met name les 9 aan: Koester onze taal. Herhaal niet wat anderen zeggen, week jezelf los van het internet. Lees boeken. Bijvoorbeeld George Orwell’s 1984, waarin boeken verboden zijn en woorden simpelweg geschrapt worden. Of lees Harry Potter en de relieken van de dood, wat óók gaat over tirannie en verzet. Les 10 ligt voor de hand: Geloof in de waarheid. Bescherm feiten tegen verzinsels en leugens, zelfs als ze van de president komen. Les 11: Onderzoek alles, zoek zélf dingen uit. Steun onderzoeksjournalistiek. Stuur geen nepnieuws van het internet door naar anderen.

Erg mooi vond ik les12: Maak oogcontact en ga in gesprek. Zo leer je begrijpen wie je wel en niet kunt vertrouwen. En heel erg van deze tijd is les 13: Bedrijf politiek fysiek. Ga naar buiten, ontmoet onbekende mensen, demonstreer samen met je nieuwe vrienden. Neem een voorbeeld aan de vakbond Solidariteit, waarbij tijdens de demonstraties van 1980 niet alleen de arbeiders, maar ook studenten, juristen en wetenschappers en allerlei anderen de straat opgingen.

Dan wijze woorden over privacy in les 14: Zorg voor een privéleven. Kwaadaardige heersers zullen alles wat ze van je weten tegen je gebruiken. Voer gesprekken in de echte wereld, gebruik het internet minder. Wat je daarop zegt kan volstrekt uit z’n verband gerukt worden. En nieuwsmedia gebruiken dat graag om te scoren. Ook mooi zijn les 15: Geef aan goede doelen (ngo’s bijvoorbeeld en wees actief in organisaties. Behoud de vrijheid van vereniging.) en les 16: Leer van mensen in andere landen, want tirannie is zó de grens over. Oekraïne is erg fel op Russische desinformatie, daar kan de VS nog wat van leren.

Les 17 gaat weer over taal: Let op gevaarlijke woorden (zoals extremisme, noodtoestand, etc.). Die zijn een voorbode van vrijheidsbeperkende wetten. Les 18: Blijf kalm als het ondenkbare gebeurt. Een terroristische aanslag wordt zó misbruikt door autoritaire leiders om hun macht te consolideren. De vrijheid van meningsuiting, het recht op een eerlijk proces, het is zomaar verdwenen.

Een genuanceerde les 19 zegt: Wees vaderlandslievend. Na twee pagina’s van allerlei zaken die niet vaderlandslievend zijn, maar wel karakteristiek voor een zeker persoon waarvan-we-de-naam-niet-noemen, legt Timothy het verschil uit tussen een nationalist (die al deze dingen doet) en een patriot, die wil dat een land zijn idealen waarmaakt.

En dan een bemoedigende laatste les 20: Wees zo moedig als je kunt zijn. “Als niemand bereid is voor de vrijheid te sterven, zullen we allemaal sterven in dictaturen.” Deze les heeft geen toelichtende tekst nodig, heeft Timothy gedacht. Het bestaat uit louter deze twee zinnen.

Mijn evaluatie van Over tirannie, geïllustreerd

Bijna alle zaken die Timothy aankaart, worden inmiddels, in 2025, breed uitgemeten als het over de VS gaat. De consensus in het democratische westen is dat de VS hard op weg zijn een autocratie te worden, als het al niet zover is. De discussie gaat wel over wat hier (nog) aan te doen is. In die zin heb ik veel bewondering voor zijn bijna voorspellende beschouwingen, maar leerde ik er minder van. Anderzijds is het ook goed om deze 20 lessen op Nederland te projecteren, waar we ook een aantal van dergelijke ontwikkelingen zien.  Het inperken van het demonstratierecht bijvoorbeeld. Of de woorden die gebruikt worden als het over asielzoekers gaat. Of het gebrek aan onderzoeksjournalistiek bij de nieuwsmedia. Nog steeds relevant voor ons landje dus.

Uit deze verkorte versie is de wetenschappelijke onderbouwing van de voorbeelden van tirannie niet af te leiden, daarvoor moet je, denk ik, het origineel uit 2017 hebben. De voorbeelden zijn wél goed gekozen, met name de vergelijking met het nazisme is schokkend en ook herkenbaar. Hier lezen ook jongeren nog veel en vaak over, lijkt me, dat is wellicht minder als het over het communisme in de Sovjet-Unie of Oost-Europa gaat.

Prachtige vorm

Wat eruit springt zijn natuurlijk de tekeningen en de lay-out van het boek. Vaak wat kinderlijk of romantisch getekend, het doet aan een stripverhaal denken. De eerste indruk is dan ook leuk en vrolijk, maar dat is dit boek natuurlijk helemaal niet.  Heel bijzonder dat deze tegenstrijdigheid toch goed werkt. Ook de rest van de uitvoering, met ‘handgeschreven’ tekst, mooi kleurgebruik en een afwisselende layout van tekst en plaatjes plus foto’s is erg aantrekkelijk. De schrijfstijl is heel prettig: simpel woordgebruik, geen jargon, maar toch niet kinderachtig. Praktisch en concreet, met uitzondering van het nawoord, dat wat meer filosofisch van aard is, een toevoeging uit 2021.

Dat nawoord gaat over ‘onvermijdelijkheid’, de toekomst zien als een vervolg op het recente verleden, met groeiende mondialisering, toenemende redelijkheid en meer welvaart. Teleologie dus. Dit smoort de discussie en zorgt ervoor dat we niet meer van het verleden leren. Daar tegenover zet hij de politiek van de ‘eeuwigheid’. Het verleden wordt mooier gemaakt dan hij is, gemanipuleerd. Dat geldt ook voor de communistische jaren ’30 in Oost-Europa. En voor America First. Beide uitgangspunten zijn anti-historisch, en hebben de jonge generatie van nu beïnvloed. Het is dus belangrijk dat de jongeren iets van de geschiedenis weten. Vandaar het (strip)boek.

Is Timothy Snyder de VS ontvlucht?

Terzijde: Timothy Snyder is historicus en openlijk anti-Trump, en eind 2024 verhuisde hij naar Canada. Men zegt vanwege de aanvallen op de universiteiten in de VS, hijzelf noemt familie-omstandigheden als de reden, en de mogelijkheden die hij bij de universiteit in Toronto krijgt, met name toegang tot meer en diversere studenten. Hij volgt zijn les 13, maar ook les 20, zegt hij zelf in een video. Hij is niet laf, hij was recent in Oekraïne om van hun moed te leren, en zijn vrouw is er regelmatig.

Mis je iets als je dit boek niet kent? Gezien de bekendheid van Timothy én dit boek zeg ik: Ja.

Conclusie

Inhoud: Leerzaam +, Onderbouwd 0, Relevant +, Tijdloos -.

Vorm: Aansprekend+, Verzorgd +, Illustraties +, Structuur +, Schrijfstijl +

FOMO +. 

Ik gaf het boek 4 1/2*

Ken je dit boek? Wat vond je ervan? 

Lees Over tirannie duurzaam …

• het liefst op papier, dus:
• via de bibliotheek (dat deed ik ook!); 
• of uit een minibieb!

Koop Over tirannie duurzaam … 

• bij de kringloop;
• bij een tweedehandsboekenwinkel zoals Boekwinkeltjes;
• bij je lokale boekwinkel, via Libris (aff);
• of via B-Corp Bol (aff).

Keus genoeg!

Abonneer je hier op de wekelijkse blog-updates!