Jane is gepromoveerd op het gedrag van de chimpansees, haar beschrijvingen zijn dus best wetenschappelijk, en tegelijkertijd vol emotie en empathie. Het boek leest als een documentaire die vertraagd wordt afgespeeld, zó gedetailleerd geeft ze alles weer. Tegelijkertijd leren we haar leven in Gombe kennen: primitief, eenzaam, best gevaarlijk en vol enthousiasme. Uren zit ze op haar uitkijkpunt en ‘s avonds gaat ze nog even terug om te kijken welke chimp in welk nest ligt….

Het boek In de schaduw van de mens …. 

… is een kruising tussen een biografie en een natuurboek. In de 10 jaar die Jane beschrijft ontwikkelt ze zich van vakantievierder in Kenia, naar secretaresse van palaeo-antropoloog Dr. Louis Leaky, naar chimpansee-observator, naar promotie-onderzoekster. Op haar eerste opdracht wordt ze nog gechaperonneerd door haar moeder, later trouwt ze met de later aan het team toegevoegde fotograaf: de Nederlander Hugo (baron) van Lawick. Haar privé leven komt echter niet expliciet naar voren, wel hoe ze haar dagen vult met de chimps. Een deel van dit stuk is overigens bijna letterlijk overgenomen in haar recente boek: Het boek van hoop.

Geduldig en alleen op de uitkijk naar chimpansees

Ik was onder de indruk van haar geduld. Ze beschrijft hoe ze de eerste 5 maanden elke dag, de hele dag, uitkijkt naar de chimps, die zich nauwelijks van dichtbij laten zien. Als ze probeert dichterbij te komen dan zeg 60 meter, verbergen ze zich snel. Jane behelpt zich met haar verrekijker. Alles wat ze ziet wordt gedetailleerd vastgelegd in haar notitieboek, en ‘s avonds in de tent (!) uitgewerkt. Ik denk dan ‘eenzaam’, maar dat klopt niet. Alleen, ja dat wel. Als je maandenlang, jarenlang zelfs, elke dag alleen in het oerwoud zit, alsmaar rondkijkend, of klauterend naar de volgende vallei, dan verandert je relatie met de omgeving zegt ze. Ze geniet ervan, houdt ervan, en lijkt nooit bang te zijn.

De volgende 5 maanden zijn de chimps niet langer schuw, maar agressief. Dat weerhoudt haar niet om nog steeds in haar eentje op pad te gaan. Soms doodsbang, als ze op haar afstormen, en soms bekaf als ze besluit te vluchten in plaats van heel stil te blijven zitten.

Chimpansees voeren

Na deze periode zijn de chimps aan het fenomeen mens gewend. Het nadeel is dat ze nu ook de lokale vissers lastigvallen, die aan de overkant van de rivier Gombe in een dorp wonen. Het voordeel is dat Jane de chimps met bananen naar een open plek kan lokken, om ze van dichtbij te observeren. Dat loopt op den duur uit de hand. De chimps gaan niet meer weg van de voederplaats, en slopen en passant het kamp, op zoek naar zoete bananen en bezwete shirtjes, want daarop sabbelen voor het zout vinden ze heerlijk. Zelf als er nog een mens in zit. Uiteindelijk stopt Jane met de regelmatige snacks en gaan de chimps terug het oerwoud in. Ze zijn nu wel héél tolerant naar mensen geworden en laten Jane (en Hugo inmiddels) heel dichtbij komen. Dat levert prachtige foto’s op, en zeer gedetailleerde beschrijvingen van hun gedrag, beide in het boek te vinden.

Het gedrag van de chimpansees en dat van ons

Dat Jane zich heel erg verbonden voelt met de chimps blijkt onder andere uit het feit dat elke chimp een naam heeft. David Grijsbaard en Flo spelen de hoofdrol, en we leren ze héél goed kennen. Als Flo weer zwanger blijkt, korten Jane en Hugo hun huwelijksreis in om zo snel mogelijk terug te zijn in Gombe. Als Jane zelf een kind heeft, voedt ze het de eerste jaren net zo op als de chimps dat doen. Het resultaat is heel goed, maar ja, misschien was hetzelfde resultaat gerealiseerd met een andere opvoedmethode, zo schrijft ze. Haar observaties kunnen ons helpen ons eigen gedrag te analyseren, en er wat van te leren, dat is het doel van haar onderzoek. Zo is de manier waarop de chimps met trauma (de dood van een kind, ziekte) omgaan leerzaam, want de chimps hebben geen last van sociaal wenselijk gedrag, ze zijn heel puur. Jane geeft in een bijlage aan dat de studie van agressie ook erg nuttig kan zijn. (Het is nu 60 jaar later: hebben wij iets over agressie geleerd? Het lijkt alleen maar erger te worden).

Chimpansees zijn nuttig voor ons

Bepaald pijnlijk vind ik drie andere redenen die Jane noemt: als we meer weten over chimps in het wild, kunnen we beter zorgen voor chimps in gevangenschap, en ook chimps fokken als proefdier, in plaats van steeds wilde chimps hiervoor te vangen. We kunnen ook de chimps beter beschermen in Nationale parken (jammer dat er geen wilde natuur meer over is). Tenslotte kan in Gombe een observatiegebied worden ingericht voor bezoekers. (Inmiddels kun je hier als toerist 2-daagse chimpansee-safari’s boeken).

De mens overschaduwt de chimpansee, al was het alleen maar qua gebruik van werktuigen, communicatie, en zelf-bewustzijn. Anderzijds overschaduwt de chimp op dezelfde aspecten ook weer andere dieren. Als we hem de kans geven door te ontwikkelen, wie weet hoe hij zal zijn over, zeg, 40 miljoen jaar, speculeert Jane. Dan moeten we wel zorgen dat chimps niet meer gevangen worden om op te eten, en moeten we hun habitat beschermen. Saillant detail: op het moment dat ze dit schrijft is ze niet meer zo vaak in Gombe, want haar kind wordt te groot om steeds in kooien opgesloten te worden. Want ja, chimps stelen mensenbaby’s… om op te eten.

Evaluatie

Wat vond ik van dit boek? Ja, voor mij heeft het alles wat ik in een goed non-fictie boek zoek. Ik heb veel nieuwe dingen geleerd, die wetenschappelijk onderbouwd zijn. Ik las iets wat tijdloos is, de observatie van dieren om iets over onszelf te leren. Kennis van en liefde voor de natuur, inclusief al haar dieren is nog steeds relevant, het (dreigende) verlies van biodiversiteit is urgenter dan ooit. Door dit boek wordt jouw liefde voor de natuur aangezwengeld, en waar je van houdt, daar ben je voorzichtig mee. Goed voor Duurzaamheid dus.

De schrijfstijl is subliem. Je ziet de chimps voor je door de gedetailleerde en liefdevolle beschrijvingen. Flo en alle anderen voelen halverwege het boek al als goede vrienden. In het boek zijn een aantal foto’s (door Hugo gemaakt) van scenes die in het boek beschreven worden, en aan het eind is er een bijlage met tekeningen van gezichtsuitdrukkingen, met beschrijvingen van de bijbehorende emoties én geluiden. Qua lay-out en kleur is het echter vrij saai. Het boek is chronologisch geschreven, en dat is heel prettig lezen, zowel qua het steeds meer vorm krijgen van Jane’s onderzoek en haar team, als de levensloop van een chimp, van geboorte, puberteit, paren, ziek en ouder worden en sterven. Heel ontroerend en vaak ook heel herkenbaar. Daarnaast heeft Jane gewoon een goede pen, schrijft ze zonder jargon en vaak heel humoristisch.

Tenslotte: dit is echt een klassieker, en toch nauwelijks gedateerd. Jane is een icoon en haar eerste boek was een must read. In de 60-er jaren als twintiger alleen het oerwoud in, wie deed haar dat na? Anderzijds: hierna kwamen nóg een aantal boeken over Gombe en over haar leven, die een langere tijdsperiode beslaan. Die lijken me vollediger, dus nét iets meer Must Read.

Conclusie

Inhoud: Leerzaam +, Onderbouwd +, Relevant +, Tijdloos +.

Vorm: Aansprekend+, Verzorgd -, Illustraties +, Structuur +, Schrijfstijl +

FOMO -. 

Ik gaf het boek 4 *

Ken je dit boek? Wat vond je ervan? 

Koop dit boek

Nieuw is dit boek niet meer te krijgen. Wel tweedehands en als eBook.

Bijvoorbeeld bij Boekwinkeltjes, lekker duurzame exemplaren-met-ervaring

Of lees het gratis via Kobo-Plus…..

Keus genoeg!

Elly Stroo Cloeck schrijft recensies en samenvattingen van non-fictie boeken, voornamelijk over management, zelfhulp, maatschappij en geschiedenis. Ze is te volgen op Substack, waar wekelijks een te lezen én te beluisteren blog-update verschijnt. Lees / luister via de app, of via je email.